We zouden het soms bijna vergeten, maar reizen is meer dan op het vliegtuig stappen en een paar uur later arriveren op een van tevoren vastgestelde bestemming. Reizen is meer dan je verplaatsen. Reizen is op weg gaan en een weg afleggen naar elders. Vaak is dat ‘elders’ onbekend en weten we niet waar we uitkomen. Voor veel mensen is op weg gaan bovendien geen kwestie van vrijwilligheid maar van bittere noodzaak of zelfs dwang. Dat is een ervaring van eeuwen en van overal ter wereld, en Joden hebben hier helaas bijzonder veel ervaring mee.
Op weg: een waagstuk
Op weg gaan, of het nu vrijwillig is of noodgedwongen, is leven met onzekerheid, ja zeggen op het ongewisse. In de Joodse en christelijke traditie zijn daar talloze verhalen over. Allereerst natuurlijk in de Bijbel, het boek over het leven van God en de mensen.
Er wordt heel wat afgereisd in de Bijbel. De aartsvaders en hun nakomelingen, profeten en koningen, weduwen en vluchtelingen, leraren en leerlingen, zij gaan wanneer God of de omstandigheden hen in beweging zetten. Een paar verhalen springen eruit. Om te beginnen de roeping van Abram (Genesis 12,1-9). Abraham is in de Bijbel dé persoon bij uitstek die het aandurft met God op weg te gaan, naar een onbekend land richting een onbekende toekomst. De uittocht uit Egypte zoals beschreven in de boeken Exodus-Deuteronomium is het andere grote verhaal waarin mensen het wagen met die God van Abraham. Onder leiding van Mozes gaan zij op weg, weg uit Egypte, het huis van slavernij en onderdrukking. Christenen lezen in de evangeliën over Jezus die met zijn leerlingen voortdurend rondtrekt met als eindbestemming Jeruzalem. En dan is daar natuurlijk de apostel Paulus, die telkens nieuwe steden aandoet en tijdens een van zijn reizen zelfs schipbreuk lijdt.
Leerproces
In de verhalen over de uittocht lezen we dat de reis van het bevrijde volk lang is, vol omwegen, hindernissen en tegenslagen. Dat heeft een reden: de tocht is een leerproces. De ongeregelde groep die uit Egypte vertrekt moet veel leren en ervaren over het leven met God, voordat het werkelijk ‘volk van God’ kan zijn. In het boek ‘Exodus, boek van de bevrijding’ geeft rabbijn Jonathan Sacks z.l. hiervan een prachtig voorbeeld bij de uitleg van Exodus 13,17-17,16.
Het mag geen verrassing heten dat ‘de weg’ gebruikt wordt als metafoor voor onderwijs en studie en voor het leven zelf, in de Bijbel en ver daarbuiten. Het Nederlandse schoolsysteem kent het verschijnsel ‘leerweg’ en iedereen heeft wel een beeld bij het woord ‘levensweg’. De Joodse filosoof Philo van Alexandrië, een tijdgenoot van Jezus, las de verhalen over Abraham als de weg die de wijze aflegt om de ware wijsheid te bereiken. In het evangelie volgens Johannes is Jezus zelf de weg. Het woord Tora betekent zoiets als ‘onderwijzing, wegwijzing’ en de term halacha, waarmee het geheel van de joodse religieuze wetgeving wordt bedoeld, is afgeleid van het Hebreeuwse werkwoord voor ‘gaan’.
Pelgrimage
Een bijzondere vorm van ‘op weg’ gaan, die we in alle godsdiensten tegenkomen is de pelgrimage. Het is een reis naar een specifieke bestemming, naar een plaats met bijzondere betekenis. Bij een pelgrimage is het doel niet om permanent te verblijven op de plaats van bestemming. Integendeel: als pelgrim ga je naar huis terug, ervaringen, ontmoetingen en inzichten rijker. Van oudsher vormt het op-weg-zijn zelf, een wezenlijk deel van de pelgrimage. Vroeger was de reis vaak moeilijk en gevaarlijk. Dat was ook de reden dat de meeste pelgrims in groepen reisden en vaste routes volgden. Door het gemak van het transport dreigt het aspect van de fysieke inspanning in onze tijd wat op de achtergrond te raken. Aan de andere kant is het juist het te voet gaan, het langzaam en bewust optrekken naar het doel, voor veel moderne pelgrims juist de essentie van de pelgrimage: denk aan de populariteit van de Camino de Santiago, de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella. Op de pelgrimsroutes vinden ontmoetingen plaats tussen mensen met verschillende achtergronden, die vaak omwille van hun persoonlijke groei en niet vanwege een geloofsovertuiging onderweg zijn.
In christendom en islam heeft de pelgrimage een prominentere plaats dan in het hedendaagse jodendom. Van oudsher kent het jodendom drie pelgrimsfeesten, richting Jeruzalem. Daarover kunnen we lezen in de Tenach (‘Oude’ of ‘Eerste’ Testament) en het Nieuwe Testament. Aan die vorm van pelgrimage, waarin het brengen van offers centraal stond, kwam met de verwoesting van de Tweede Tempel een einde. Toch kent ook het jodendom nog steeds zijn bedevaarten. In de diaspora ontstonden naast Jeruzalem andere pelgrimsoorden, bijvoorbeeld Djerba (Tunesië) of Uman (Oekraïne), vaak plaatsen waar belangrijke leraren of andere belangrijke personen begraven liggen. Sommige plaatsen zijn zelfs pelgrimsoorden voor joden en moslims samen, zoals het graf van Rachel bij Bethlehem of de graven van enkele heiligen in Marokko.
2025: 60 jaar Nostra aetate en de weg vooruit
In 2025 staat de Kerk stil bij het feit dat zestig jaar geleden de verklaring Nostra aetate van het Tweede Vaticaans Concilie gepromulgeerd werd. Met deze verklaring sloeg de Kerk een nieuwe weg in wat betreft haar relatie met de Joden en visie op het jodendom. In die zestig jaar is veel positiefs bereikt, zowel in de contacten tussen katholieken en Joden als in het leren over de eigen traditie en de joodse traditie onder katholieken. Een goede gelegenheid om terug te kijken op de weg die we samen en als katholieken hebben afgelegd, maar vooral om vooruit te kijken. Maatschappelijke veranderingen hebben Kerk en jodendom niet onberoerd gelaten. Dat vraagt om een gesprek over de toekomst: over de weg die katholieken en joden voor zich zien, voor de eigen gemeenschappen en samen. Hoe gaat dit gesprek verder? Die weg ligt nog open.