Bijna vijftig jaar geleden, op 28 oktober 1965, verscheen Nostra aetate, de verklaring van Vaticanum II over de verhouding
tussen de Rooms-katholieke Kerk en de niet-christelijke religies. Vooral de oriëntatie op het Jodendom veranderde dankzij dit document. Dialoog, ontmoeting en erkenning van de Joodse wortels van het christendom werden koersbepalend. De tweeduizend jaar oude ‘substitutietheologie’, die beweerde dat de Christenen de Joden hadden vervangen als uitverkoren volk, hing de Kerk niet langer aan. Ook tegenover de islam en andere religies sprak ze in dit document uitdrukkelijk erkenning en waardering uit. Het jubileum krijgt op verschillende momenten in 2015 aandacht.
Op donderdag 15 januari vond de feestelijke start van het jubileumjaar plaats in de Sjoel van de Liberaal-Joodse Gemeente in Rotterdam. Sprekers waren burgemeester Ahmed Aboutaleb van Rotterdam, mgr. Herman W. Woorts, bisschop-referent voor het Jodendom, prof.dr. Marcel Poorthuis, hoogleraar Interreligieuze Dialoog aan de Universiteit van Tilburg, rabbijn dr. Leo Mock, docent Judaïca aan dezelfde universiteit, Marjan Gijbels, voormalig identiteitsbegeleider Katholiek Basisonderwijs en nu verbonden aan de Werkgroep Veelkleurig Rotterdam, en rabbijn dr. Albert Ringer, verbonden aan de Liberaal-Joodse Gemeente Rotterdam. Ook mgr.dr. J.H.J. van den Hende, bisschop van Rotterdam, en mgr. J.G.M. van Burgsteden, bisschop-referent voor de interreligieuze dialoog, waren aanwezig.
Waarde van ontmoetingen
Vijftig jaar na Nostra aetate is de verhouding tussen de verschillende religieuze groepen in Nederland gespannener dan ooit. Burgemeester Aboutaleb sprak zijn afschuw uit over de recente aanslagen in Parijs en elders, en ging in op de bijzondere waarde van religiositeit: ‘Religie geeft houvast, maar ook twijfel. Twijfel is voor mij een zegen. Daarom spreek je ook over “geloven”. Maar je mag nooit iemand veroordelen omdat hij andere ideeën heeft over het universum dan jij.’ Heeft dialoog in een tijd als deze nog wel zin? Volgens Aboutaleb wel degelijk. Dialoog betekent niet dat men het per se eens hoeft te worden. Constateren dat men van mening verschilt en het zo laten, kan ook. Maar dialoog creëert wel een “wij-verhouding”. Daarbinnen zijn verschillen normaal. De overheid kan de innerlijke vrijheid van die verhouding behoeden, als democratisch bestuursorgaan. In een “zij-verhouding”, waar de schuld altijd buiten de eigen groep wordt gelegd, heeft ze geen andere keus dan regelgeving en handhaving.
Bisschop Woorts sprak namens de bisschoppen zijn vreugde uit over het feit dat een samenzijn als dit mogelijk was en dankte de Liberaal-Joodse Gemeente voor haar gastvrijheid. Hij herinnerde aan de beginselverklaring van Nostra aetate, de Joden niet langer schuldig te verklaren aan de dood van Jezus, en aan de erkenning in het document van de Joodse wortels van het christendom. Ook noemde hij belangrijke momenten in de Joods-katholieke relaties in Nederland, zoals de drie Bisschoppelijke Brieven die kort voor 2000 verschenen (zie www.kri-web) en de instelling van de Dag van het Jodendom in 2007 (zie www.dagvanhetjodendom.nl). Maar niet alleen dergelijke grootschalige ‘doorbraken’ maken de waarde uit van toenadering tussen religies, benadrukte hij. Daarvoor zijn eenvoudige ontmoetingen even belangrijk: ‘Vooroordelen nemen af waar mensen elkaar ontmoeten, als we elkaar waarderen, als er vertrouwen groeit.’
Wat dialoog sterk maakt
Marcel Poorthuis waarschuwde dat dialoog ook grenzen heeft. Hij noemde twee bedreigingen van binnenuit. De ernstigste is fundamentalisme, dat vooral gematigde geloofsgenoten als vijanden beschouwt. Maar ook postmodernisme kan de dialoog uitdoven. Uitspraken als ‘dé waarheid bestaat niet’ of ‘alle religies zijn eigenlijk gelijk’ kunnen ertoe leiden dat religieuze groepen zich allerlei elementen uit andere religies gaan toe-eigenen. Moeilijke onderwerpen kunnen gemakkelijk worden omzeild of ontkend. Echte dialoog respecteert het anders-zijn van de ander en durft controversiële vragen te stellen.
Bovendien verliest dialoog die alleen gericht is op relativering haar kracht, waarschuwde Poorthuis: ‘Tegengif tegen fundamentalisme bieden juist sterke religieuze overtuigingen, die sterk verbonden zijn met instituties en met de eigen gemeenschap.’
Doel of middel?
‘Binnen je eigen waarheid plaatsmaken voor de waarheid van de ander.’ Zo karakteriseerde
Leo Mock de dialoog. Is dialoog doel of middel? vroeg hij zich af. Wordt ze teveel een middel, dan blijft het bij gezellig theedrinken. Maar ze kan ook een doel op zichzelf worden. Hij vertelde een verhaal: ‘De Baal Shem (een beroemd Joods leraar) nam een jongetje, Moshe, mee naar een herberg, waar hij zong en danste met een zekere Ivan. Moshe groeide op en jaren later werd hij overvallen door rovers, die hem wilden doden. Ze brachten hem naar hun hoofdman. Deze herkende hem – het bleek Ivan te zijn.”Weet je niet meer dat we samen hebben gedanst?” vroeg hij. Hij beval de rovers hem een vrijgeleide te geven naar de rand van het bos en hem al zijn bezittingen terug te geven. Zo is het met de dialoog ook: een ogenschijnlijk onbelangrijke ontmoeting, de herkenning, die later je leven kan redden.
Maar was dat het doel geweest van die ontmoeting in de herberg? En was het Moshe was die werd herkend, of alleen de Baal Shem? En hoe herkenbaar is in deze tijd die achtergrond van geweld?
Ook illustreerde Mock vanuit Rabbijnse traditie hoezeer het Jodendom eraan hecht dat de Torah volledig ‘in alle 70 talen van de wereld’ wordt verteld. Het delen van de heilige teksten en de wijsheidstraditie, en die niet alleen voor zichzelf houden, is wezenlijk voor het Jodendom.
Marjan Gijbels beschreef tenslotte de grote waarde van kennismaking met andere religieuze tradities voor kindercatechese. Ook daarbij waren het altijd ontmoetingen in levenden lijve en de gastvrijheid van religieuze instellingen die het meeste indruk maakten op kinderen.
De activiteiten in het kader van het Nostra Aetate-jaar zullen in de komende tijd worden aangekondigd via www.kri-web.nl en via deze site.
Verwijzingen:
- Download (pdf) de gehele bijdrage van mgr. H.W. Woorts: Woord voor de viering 50 jaar Nostra aetate
- Download (pdf) de gehele bijdrage van Ahmed Aboutaleb: Dag van het jodendom
- Download (pdf) de gehele bijdrage van Marcel Poorthuis: De toekomst van de dialoog tussen de godsdiensten: is die er?
- Download (pdf) de gehele bijdrage van Leo Mock: 50 jaar Nostre Aetate
- Download (pdf) de ghele bijdrage van Marianne Gijbels: Interreligieuze dialoog in het onderwijs
- Foto’s Dag van het Jodendom 2015 – Nostra aetate